Bugün İslam ümmeti, İslami birliği zayıflatan ve İslami vahdete engel olan iki tür ihtilafla boğuşmaktadır.

1- Uluslararası ve bölgesel alanlarda düzensizlikten kaynaklanan siyasi evham ve menfaatlerdeki ihtilaflar.

İslam dünyasındaki gayrı Müslim –Avrupa ve Amerika- ve yabancı güçlerin nüfuzları da bunun içine girmektedir. Bu gibi ihtilaflar bir devletin içinde veya iki ya da daha çok devlet arasında tasavvur edilebilir.

2- Mezheplerin akidevi ve fıkhi ihtilafları.

Bu türden ihtilaflar, vatandaşlık ilişkilerinde ve grupların devlet ile olan ilişkilerinde farklı mezhebi bağlılıklardan dolayı ortaya çıkabilir.

Vatandaşlar arasında ortaya çıkan ihtilaflardan “uzaklaştırma ve inziva” olgusu ve ilişkiler ile yönetim şeklinde kaynaklanan ihtilaflardan da devlet yönetimine siyasi katılımın azalması olgusu ortaya çıkar.

Birinci durumdaki ihtilafın çözüm adresi “İslam Konferansı Örgütü” ile Arap Toplumu, Haliç İşbirliği Şurası, Batı Arap Birliği… gibi devlet kurumları olan daha küçük bölgesel teşkilatlardır.

Maalesef bu aşamada sorunları çözecek hiçbir halk kurum ve teşkilatı yoktur. İkinci kategoride yer alan ihtilaflar ise Osmanlı devletinin yıkıldığı ve sömürgeci güçlerin İslam dünyasına saldırmaya başladığı günden beri İslam dünyasının bilinçli önderleri (Seyyid Cemaleddin Afgani ekolü) tarafından izlenmeye tabi tutulmuştur.

İlk olarak fakihlerin ve düşünürlerin şahsi çabaları ve araştırmaları bunu ortaya koymuştur. Daha sonra Beyt’ul-Mukaddes’te geçen asrın birinci yarısında gerçekleşen ilk konferansta vahdet üzerine çalışma asıl ve önemli hedeflerden biri olan kabul edildi. Akabinde de Kahire’de el-Ezher Üniversitesinde Şia ve Sünni fakih ve muhakkiklerden bir grup Uluslararası İslami Mezhepleri Yakınlaştırma Kurumu’nu kurdular. Şia dünyasının önde gelen mercilerinden biri olan Ayetullah el-Uzma Burucerdi de bu oluşuma destek verdi. Bu önemli mesele merhum Hasan el-Benna ile Şia ulema ve düşünürleri arasındaki güçlü ilişkilerde de kendisini gösterdi.

İtikatta ve Ahkamda Vahdet Söylemi

Vahdet hakkındaki asıl söylemler; düşünsel, itikadi, amel, ve ahlaki-içtimai yöntemler merkezli söylemlerdir.

a- İtikadi Söylem

İslam ümmeti temeli tevhide dayanan dünya görüşü esasınca oluştuğu için pratik tutum ve ilişkilerle vahdete ulaşabilir.

Kur’an-ı Kerim’de itikadi ve teşrii (kanun koyma) alanında bu hakikati tazmin ve Müslümanları buna uymaya teşvik eden birçok ayet vardır.

وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِيعًا وَلاَ تَفَرَّقُوا

Hep birlikte Allah’ın ipine (Kur’an’a) sımsıkı sarılın.[1]

وَلاَ تَكُونُوا كَالَّذِينَ تَفَرَّقُوا وَاخْتَلَفُوا مِن بَعْدِ مَا جَاءهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَأُوْلَـئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ

Kendilerine apaçık deliller geldikten sonra parçalanıp ayrılığa düşenler gibi olmayın. İşte onlar için büyük bir azap vardır.[2]

وَأَنَّ هَـذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلاَ تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَن سَبِيلِهِ ذَلِكُمْ وَصَّاكُم بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ

İşte bu, benim dosdoğru yolum. Artık ona uyun. Başka yollara uymayın. Yoksa o yollar sizi parça parça edip O’nun yolundan ayırır. İşte size bunları Allah sakınasınız diye emretti.[3]

وَأَطِيعُوا اللّهَ وَرَسُولَهُ وَلاَ تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِيحُكُمْ وَاصْبِرُوا إِنَّ اللّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ

Allah’a ve Resûl’üne itaat edin ve birbirinizle çekişmeyin. Sonra gevşersiniz ve gücünüz, devletiniz elden gider. Sabırlı olun. Çünkü Allah sabredenlerle beraberdir.[4]

إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُم بُنيَانٌ مَّرْصُوصٌ

Hiç şüphe yok ki Allah, kendi yolunda, duvarları birbirine kenetlenmiş bir bina gibi saf bağlayarak çarpışanları sever.[5]

b- Kur’an’ın Ümmete Ameli Hitaplarının Birlik Gereksinimi Vardır

1-وَأَعِدُّوا لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ Onlara karşı gücünüz yettiği kadar kuvvetlerinizi hazırlayın.[6]

Kudretin en büyük mazharı vahdettir. Bu bütün ümmete hitaptır. Bir ümmet kendi içinde parçalanmaya başladığı zaman –ister bütün ümmet veya isterse farklı toplumları olsun- askeri kudrete sahip olması imkansız olur.

2- Kader belirleyici meselelere karşı ihtilaflardan sakındırma gereksinimi:

Allah’u Teala bu hususta şöyle buyurmaktadır:

“لَكُمْ فِي الْمُنَافِقِينَ فِئَتَيْنِ وَاللّهُ أَرْكَسَهُم بِمَا كَسَبُوا أَتُرِيدُونَ أَن تَهْدُوا مَنْ أَضَلَّ اللّهُ وَمَن يُضْلِلِ اللّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ سَبِيلاً”

“Size ne oluyor da münafıklar hakkında iki gruba ayrıldınız? Allah, onları yaptıkları işlerden dolayı baş aşağı ederek eski konumlarına (küfre) döndürmüştür. Allah’ın saptırdığını yola getirmek mi istiyorsunuz? Allah kimi saptırırsa, sen onun için asla bir çıkış yolu bulamazsın.”[7]

 Bunun şura ve görüşlerin belirtilmesiyle bir çelişkisi yoktur. Ancak pratik düzeyde birliğin hakim olması gerekir. Eğer bütün ümmet bazında veya farklı toplumlar bazında ihtilaf olursa bu birlik oluşmaz.

3- İhtilaf durumunda ıslahın gereksinimi:

İlahi kanun koyuculuk Müslümanlar arasındaki ihtilafların iç savaşla sonuçlanması durumunda ne yapmaları gerektiği hususunu ele almıştır:

وَإِن طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِن بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِن فَاءتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ

“Eğer inananlardan iki grup birbirleriyle savaşırlarsa aralarını düzeltin. Eğer biri ötekine karşı haddi aşarsa, Allah’ın buyruğuna dönünceye kadar haddi aşan tarafa karşı savaşın. Eğer (Allah’ın emrine) dönerse, artık aralarını adaletle düzeltin ve (onlara) adaletli davranın. Çünkü Allah, adaletli davrananları sever.”[8]

İslam evrensel bir dindir. İslam ümmeti de İslam’ın evrenselliğinin sembolüdür. Ancak mezhebi ihtilaflara dayanma ve bunun getirileri İslam’ın evrenselliğini zedelemekte ve İslam toplumunu birbirlerini anlamayan ve küresel söylem yaratma yetisinden yoksun farklı toplumlara dönüştürmektedir. İslam ve İslam ümmeti ancak gruplaşma ve farklılaşmalara neden olan amillerden kaçındığı zaman evrenselleşir ve genel bir etkiye sahip olur.

İslam ümmetinin varlığı ve bunun gerçek vahdeti akidevi, kanun koyuculuk ve tarihi alanlarda dile getirilip inkar edilemeyecek kadar açık bir durumdur. Bu vahdetin Müslümanların ırksal, dilsel ve mezhebi farklılıklarını düzenleyeceğini ve Müslümanlar arasındaki bütün ilişkilerde keza başkaları ile olan ilişkilerinde bile menfaatlerinin korunacağı algı ve etkisini göstereceğini itiraf etmemiz gerekir. Bundan ötürü siyasi kutuplaşmalara neden olan bütün olayları ve tarihi meseleleri görmezlikten gelmemiz gerekir.

İslam dünyasındaki kutuplaşmalar daha sonraki dönemlerde kanun koyuculuk alanında ilmi ve düşünsel ihtilaflara dönüşmüş ve farklı istinbat ve çıkarımlarla birlikte yoluna devam etmiştir. Dolayısıyla genel kültürün oluşmasında, tarihi olaylarda ve bunun siyasi getirilerinde ümmetin vahdetine riayet edecek ve ihtilaflara neden olan her şeyden kaçınacak şekilde yeni bir yöntemin benimsenmesi gerekir. Zira kutuplaşmaların bu alandaki sonuçları, ümmetin bugünkü reel yaşantısını etkileyecek ve ümmetin farklı mecmuaları arasındaki ilişkilerin kopmasına neden olacaktır. İmam Ali (a.s) çocuklarına buna çok dikkat etmeleri ve bunun tuzağına düşmemelerini özellikle tavsiye etmektedir. O, İslam dünyasının ve ümmetinin vahdeti için birçok maddi ve manevi fedakarlık yapmıştır. Bugünün reel gerçeklerini göz önünde bulundurmamız gerekir. Geçmiş ihtilafları tekrar yaşatarak birlik oluşturamayız. Bilakis bütün Müslümanları tek bir ümmet sayan bugünün gerçekleri ile teşrii ve itikadi hakikatler göz önünde bulundurmalıdır. Öbür taraftan İslami devletler ve toplumlar Müslüman olmayan yabancı güçler ile müttefik olmadan ve diğer Müslümanlar karşısındaki saflarda yer almadan önce İslami ve şer’i devletler, Müslüman devletler ve toplumlar arasında dostluk esasınca ilişkiler kurmalı ve toplumu bu yöne doğru sevk etmelidirler. Bu, Allah’u Teala’nın Kur’an’da emrettiği bir durumdur. Zira Allah’u Teala Müslüman olmayanlarla ittifakın Müslümanlar arasında parçalanmaların nedeni olacağından bunu yasaklamıştır. İslami toplum ve devletler bu gibi ittifaklar kurmak için öne sürecekleri hiçbir bahaneleri kabul edilemez. Nitekim birçok sahih nebevi hadiste bu gerçek dillendirilmiştir.

Mezhepler tarihi uzmanlarının inançlar ve fıkhi yöntemler hakkındaki ilmi ve tarafsız araştırmaları mezhepler arasında birçok ortak noktanın olduğunu bizlere göstermektedir. Hatta bazen ihtilaflar içinde bile mezheplerin birçok ortak noktaya ulaşabileceğini görmekteyiz. Eğer bazı konularda ortak noktalara ulaşmak imkansız olmazsa ihtilaflara ve ilişkilerin bozulmasına neden olmayacak şekilde her mezhebin taraftarı mezhebinin görüşü olarak algıladığı meseleleri savunabilir. Böylece kutuplaşmalara neden olan farklı mezheplerin varlıkları ümmetin vahdeti çerçevesinde incelenebilir. Ancak ümmetin teşrii ve itikadi vahdetine zarar vermesi durumunda bu caiz değildir. Eğer ihtilaflı konuların incelenmesi kaçınılmaz olursa bu, ilmi çerçeve ile sınırlandırılmalı ve günlük meselelere dönüştürülmemelidir.

İslami mezheplerin vahdeti ve yakınlaşması için göz önünde bulundurulması gereken önemli meselelerden biri de şudur; bütün dünyada ve bütün Müslümanlar arasında fıkhi meseleler ile cüzzi meselelerde farklı kelami yaklaşımların olduğu bir gerçektir ve hiçbir İslami toplum farklı mezheplerden ari değildir.

Yukarıda da mezheplere bağlılığın İslam dininde doğal bir olgu olduğunu ve siyasi kararlarla bir topluma belli bir mezhebin dayatılamayacağını belirttik. Çoğu zaman bazı hakim ve sultanlar bu uğurda çabalamışlardır ancak başarılı olamadıkları gibi bazı facialara da neden olmuşlardır.

Geçmişte Mutezililerin kendi akidelerini başkalarına dayatma çabalarına şahit olduk. Onlardan sonra Abbasilerin ikinci dönemlerinde yani Mütevekkil döneminde Mutezililere karşı Hadis ehli ve Selefiler de böyle bir çabanın içine girdiler. Böylece utandığımız o çatışmalar ortaya çıktı. Özel bir mezhebin istemlerini dayatması veya başka mezhepleri ortadan kaldırmak için İslam dünyasında görülen bir diğer olay da Fatımiler zamanında yaşandı. Fatımiler kendi zamanlarında benimsedikleri mezhebin dışındaki bütün mezhepleri lağvetmeye çalıştılar ama bunda başarılı olamadılar. Onlardan sonra Eyubiler de başka yöntemlerle Fatımilere karşı aynı çabanın içine girdiler. İmamiye Şiası gibi bazı mezhepler tarih boyunca bu gibi yanlış çabaların hedefi oldu. Bu çabalar mezheplerin tabileri ve kamuoyunun zihninde acı izler bıraktığı gibi psikolojik açıdan özel bir duygunun oluşmasına da neden oldu. Bu ve Müslümanlar arasındaki ilişkilere ket vurma alanında ortaya çıkan her hareket Allah’u Teala’nın “Onlardan bazıları bazılarının velileridir” ayeti ile çelişki içindedir. Bu acı hakikat hepimizin vicdanlarında gerçek ve doğru dini istemleri tahkim etmesi gerektiği gibi her mezhebi de resmi bir şekilde tanımayı da gerektirir.

Burada İmam Malik’in takındığı tutumu hatırlatmamızda yarar vardır. Mansur Abbasi, İmam Malik’e fetva ve hüküm verme hususlarında bütün Müslümanları el-Muvatta kitabına uymaya zorlayacağı önerisinde bulundu. İmam Malik bu öneriyi reddedip şunları söyledi: “Allah Resulü (s.a.a)’in ashabı farklı şehirlere dağılmışlardır ve gittikleri yerlerde Resulullah (s.a.a)’ın hadislerini yaymışlardır. Bütün bu insanlar doğru yoldadırlar.”

Ehl-i Beyt imamları da ashabının önde gelen alimlerini irşat ediyor ve diğer mezheplerin fıhki yöntemlerine saygı göstermelerini keza her mezhebin tabilerine o mezhebin esasları çerçevesinde fetva vermelerini buyuruyorlardı.

İmam Sadık(a.s)’ın, peygamber mescidinde oturup fetva veren Şii fakih Eban bin Tağleb’e verdiği emir bu kabilden bir emirdir. İmam Sadık (a.s) ona şöyle buyurmaktadır: “Onların görüşleri olduğunu kesin bildiğin şeyleri onlara haber ver.”[9] Bizim de bu yöntemi benimsememiz gerekir.   

Bu hedef dört mezhep için tahakkuk bulmuştur. İslam dünyasının çoğu bölgesinde karşılıklı şekilde bu mezheplerin resmiyet kazanmaları genel bir olgudur. Ancak asıl sorun bu mezheplerin veya bunlardan bazılarının İmamiye Şiası veya Zeydiye ya da Ebaziye mezhebini resmiyette tanımamasıdır. Bu bizim hedefimizdir. Karşılıklı olarak bu mezheplerin ilmi algılar çerçevesinde birbirlerini tanımaları ve bunun tahakkuku için bir yol ve çare bulmamız gerekir. Zira diğer mezheplerin onun İslami olduğuna itiraf etmesi her mezhebin hakkıdır.

Müslümanları Resmiyette Tanımak Veya İnkar Edilmemeleri İçin Çabalamak

Vahdet için çaba; ya mezhepleri tanımak ve yakınlaşmaları yolunda hareket veya diğer mezheplerin istekleri doğrultusunda bir mezhebin kendisini lağvetmesi ya da karşı tarafın resmi bir şekilde tanınmasıyla gerçekleşir. Başka mezheplerin kendilerini lağvetmelerine davet vahdet değildir ve hiçbir şekilde Müslümanların birliğiyle sonuçlanmaz. Aynı zamanda hiçbir şekilde Müslümanlar arasında ilişki ve irtibatı sağlamlaştırmaz. Önemli olan diğer mezhepleri bütün özellikleri ile resmiyette tanımak ve onların İslami olduğunu kabul etmektir. Bu Eşaire için gerçekleşti ve Sünni Müslümanlar arasındaki vahdet adını aldı. Bu yöntem Eşairi olmayan diğer mezhepler hususunda da gerçekleşmelidir. Bu, bütün Müslümanların vahdetini ve yakınlaşmasını isteyen herkesin önemle üzerinde durması gereken büyük bir hedeftir. Bugün İslami mezheplerin kültürel, epistemolojik ve Eğitici engellerinin birbirlerine karşı ortadan kalktığına ve kültürel inzivanın yok olmaya doğru ilerlediğine şahit olmakla beraber mezhep önder ve fakihleri arasında kültürel ve düşünsel bağların güçlendiğine şahit olmaktayız. Bu, ayrılık duygusunu ortadan kaldırıp tekamül ve gelişim bilincini Müslümanlara veren İslam ümmetinin birlik ve işbirliğinin doğru bir yönelimidir.

İslami Toplumlar İçinde Müjdeleme Sorunu

Mezhebi propaganda ve diğer İslami mezheplerin tabilerini mezheplerini terk edip belli bir mezhebe getirmek için müjdeleme yönteminden sakınmalıyız. Zira tahrik edici çabalarla kültürel gelişim sağlanamaz. Bunun tek yolu ikna etme, bilinçlendirme ve tekamüldür.

Dolayısıyla mezhebi propagandalar ve müjdeleyici düşünce ekseninde kurulmuş bütün müessese ve kuruluşlar kendilerini revize etmelidirler. Bu müessese ve kuruluşlar istedikleri kadar gizli hedefler ve üstü örtülü kandırıcı sloganlarla faaliyet göstersinler, yakınlaşma yolunda engeldirler. Kimin zaman bunların etkilerini açıkça görmekteyiz. İslami mezhepleri yakınlaştırma ve vahdet cemiyetinin gerekli girişimlerde bulunması ve düşünsel ve fıkhi merkezlerle gerekli irtibatı sağlaması için bunun el-Ezher’de olması daha uygundur.

Kuruluş bildirgesi esasınca Yakınlaşma ve Birlik Cemiyeti vahdet akidesini ve mezhepler arasında yakınlaşma düşüncesini yaymak için bilhassa Arapça, Farsça, Türkçe, Urduca gibi dünyanın yaşayan dillerinde Uluslararası bir dergi çıkarmalıdır. İslam dünyasının farklı bölgelerinde temsilcilikler bulundurmalı, vahdet hakkında ilmi konferanslar düzenlemeli, aynı hedefler doğrultusunda hareket eden cemiyetler kurmalı ve İslami vahdet çerçevesinde öncelikli ve belirlenmiş meselleri ele alan seminerler düzenlemelidir.

Bu cemiyetin en önemli hedeflerinden biri tahkik ve içtihat seviyesinde mezhepler arasında karşılaştırmalı fıkıh için çabalamaktır. Bu yüzden bu cemiyet İslam dünyasındaki bütün ilahiyat fakültelerinde karşılaştırmalı fıkıh ve fıkıh usulü esasınca bütün mezheplerin öğretilmesi için gerekli çabayı gösterip teşvik etmelidir. Keza Müslümanlar arasında birlik duygusunu geliştirecek ve ortak değerlere dayanarak Müslümanların karşılıklı birbirlerini kabul edecek olguların oluşmasına yardımcı olmalıdır.

İslam Birliği ve Müslüman Olmayanların Kabul Edilmesi

(Medeniyet ve Dinler Arası Diyalog)

Bu cemiyetin hedeflerine bir başka konuyu da ekleyebiliriz. Bu da dünya çapında ve İslam ümmetinin içinde inançsal bir konu olan İslam birliği ve mezheplerin yakınlaşması meselesine dikkat edilmesidir. Yani Müslüman ülkeler ve bu ülkelerde yaşayan vatandaşlarının birliği konusunun Müslüman olmayanlar tarafından kabul edilmesi zorunluluğu ve bunlarla diyalog içerisine girilmesi ve büyük imani değerlere dayanarak ortak bir yaşam kültürü oluşturmak için çaba gösterilmesidir.  

Allah, sizinle din uğrunda savaşmayan ve sizi yurtlarınızdan çıkarmayanlara iyilik yapmanız ve adil davranmanızı yasaklamaz. Çünkü Allah, adaletli olanları sever.

 Allah, yalnız sizinle din uğrunda savaşanları, sizi yurtlarından çıkaranları ve çıkarılmanız için yardım edenleri dost edinmenizi yasaklar. Kim onları dost edinirse, işte zalim onlardır.[10]

Siyasi İhtilaflar ve Bunun Kavmi ve Mezhebi Kökleri

Endişeyle Müslüman toplumların birbirlerine karşı ve kendi aralarında bulunan siyasi ihtilafların kavmi ve mezhebi köklere geri gittiğini görmekteyiz ki bunlar birliği yok eden unsurlardır. Bu alanda İran İslam Cumhuriyeti ile komşuları arasında görülen karşıtlıkları zikredebiliriz ki bunların bir kısmı mezhebi ihtilaflara dayanmaktadır. Aynı şekilde Afganistan da Afgan grupları ile Taliban ve İran arasında yaşanan çatışmalar da bu doğrultuda değerlendirilebilir. Aynı şekilde Irak ve bazı Basra körfezi ülkelerinde görülen ya da örneğin Pakistan’da görülen kanlı ve acı çatışmalarda sayılabilir.

Yeterli bir ilmi birikim ve takvaya sahip olmayan bazı din adamları da mezhebi farklılıkları diğer mezhepler aleyhine fetva verebilmek için bir bahane olarak kullanmaktadırlar. Bu olguya geçmişte oldukça geniş bir şekilde rastlanıyordu. Günümüzde de bazen bu tür şeylere rastlanmaktadır. Nitekim bugün hem Ehl-i Sünnet hem de Şialar arasında bu tür kişilere rastlamak mümkündür.

Bu durumun genel olarak Müslümanlar arasındaki ilişkilere olumsuz yansımaları olmuştur. Ortamı zehirlemiş ve siyasi karşı çıkışlar, korku ve birbirini kollama davranışlarına sebep olmaktadır. Bu, İslam ümmetinin gücünü zayıflatan, birliklerini parçalayan ve mezhepler arası yakınlaşma etkenlerini de ortadan kaldıran bir durumdur.

Modern Kelam ve Birlik Konusu

1- Müslümanların tek bir ümmet olması birlik ve mezhepler arası yakınlaşmanın en önemli itikadi temelini oluşturmaktadır. Daha önce defalarca söylediğimiz gibi bu mesele İslam dininin itikadi hakikatlerinden ve onun erkânındandır ki kelam ilminde itikadi asıllardan biri olarak ele alınmalıdır. Bu önemli bir noktadır. Çünkü şu ana kadar kelam ilmi ümmette tebellür eden İslam toplumu önermeleri itikadi birer asıl olarak ele alıp incelememiştir. İşte bu açıdan kelam ilminde gerekli yeniliklerin yapılması bir zorunluluktur.  

2- Yeni kelam ilminin, İslam’ın itikadi asıllarının Müslümanların günlük yaşamlarındaki pratik sonuçlarını incelemesi gerekmektedir. Tevhit, bir olan Allah’a inanma, Hz. Muhammed’in peygamberliği Kur’an’daki açıklamalara göre bütün peygamberlere iman edilmesini kapsamaktadır. Kur’an’da geçen bütün ayrıntılarla kıyamet gününe ve İslam’ın temelleri olan ibadetlere iman edilmesidir. Namaz, oruç, hac, cihat, iyiliği emretmek ve kötülükten sakındırmak, Kur’an vahyine iman, kıble ve bunun Müslümanların sosyal yaşamındaki etkileri gibi itikadi meselelerin yeni kelam ilminde etraflıca incelenmesi ve açıklanması gerekmektedir.

3- Göz önünde bulundurulup farkında olunması gereken temel esaslardan biri de vahdete davet edilmesi mezheplerin tümel ya da tikel unsurlarının ilga edilmesi gibi bir anlamı yoktur. Bizler mezheplerin olmadığı bir İslam’a çağırmıyoruz. Aynı şekilde mezheplerin özelliklerinin ortadan kaldırılması ya da birbirinin içine giydirilmesi veya bunlardan eklektik bir mezhep oluşturulması gibi bir çağrımız da bulunmamaktadır. İslam birliği bir mezhebin kendi özelliklerini diğer mezheplere benzemek için unutması demek değildir. Vahdet ve mezhepler arası yakınlaşmanın gerçek ve doğru anlamı itikadi ve fıkhi ortak, genel ve sabit unsurlara ümmetin temel esasları olarak dikkat çekilmesi ve mevcut mezhebi çeşitlilik ve farklılıkları vahdet çerçevesinde ele alınması demektir. İşte bu durumda esaslı bir ayrılık ve çatışma ortaya çıkmayacaktır.

4- Şu nokta üzerinde ısrarcı olmamız ve tekit etmemiz gerekir ki Ehl-i Sünnet ile Şia arasında bulunan ihtilaflar, Ehl-i Sünnet’in kendi içinde bulunan mezhepler arasındaki ihtilaflar ile fakihler arasında bulunan ihtilaflar gibidir. Nitekim Şia fakihleri arasında da ihtilaflar vardır. Biz fıkhi ve usuli ihtilafları istinbat ve içtihat yöntemlerinin farklılığından kaynaklandığını düşünmekteyiz. Her mezhepte görülen bu tür ihtilaflar birbirine yakın ya da benzer ve hatta aynı ihtilaflar olup farklı mezheplerin birbirleri arasındaki ihtilaflara benzemektedir. Dolayısıyla sadece mezhepler arasında farklılıklar olmasından hareketle bu ihtilafların vahdet duygusuna ve amacına zarar verdiği söylenemez. Çünkü bunlar doğal süreçlerin ortaya çıkardığı tabii farklılıklardır.

5- Vahdet ve birliğin ihya edilmesi ve daha da derinleştirilmesi ile mezheplerin birbirine yakınlaştırılmasında dayanılması gereken yöntem ve tarz; Kur’an ve Sünnetin tefsirinde benzer ve ortak ilkelere vurgu yapılması ve böylece ortak veya birbirine yakın anlayış ve tefsirlerin ortaya çıkarılmasıdır.

a- Kur’an Alanında

Amacımız tek ve kişiye has bir tefsire ulaşmak değildir. Çünkü bu imkânsızdır. Bu yüzden böyle bir şey kabul edilemez. Amacımız müfessirlerin, düşünürlerin ve fakihlerin Kur’anı Kerime müracaat ettiklerinde diğer mezheplerdeki Kur’ani yöntemleri de göz önünde bulundurması ve tek bir bakış açısının esiri olmamasıdır.

b- Sünnet Alanında

Ravinin güvenilir ve ondan gelen rivayetin güvenilir olduğuna dair usul ve ilkelerin değişmesi gerekmektedir. Bu durum İslami bir ilim dalı olan rical ilminin meseleleri ve ilkelerinde yeniliklerin yapılmasını gerektirmektedir. Biz bir konuşmamızda şöyle demiştik; Biz Şialar Ehl-i Sünnet’in rivayetlerini sadece marjinal durumlarda ve ikinci derece olarak kabul ediyoruz. Ehl-i Sünnet de nerdeyse hiçbir Şia rivayetine güvenmemektedir. Aradaki ilişkinin bu şekilde kesilmiş olması hiçbir şekilde açıklanamaz ve kabul edilemez. Ehlibeyt imamları tarafından rivayet edilen hadisle ilişkinin kesilmesinin siyasi sebepleri ilmi ve tarafsız olarak incelenmeli ve Ehlibeyt imamlarının ilmi statülerinin Ehl-i Sünnet tarafından resmen tanınması sağlanmalıdır. Bu ilişkinin kesilmesinin siyasi sebepleri bugün ortadan kalkmıştır. Bu yüzden bunun etkilerinin de ortadan kalkması gerekmektedir. Sünniler Allah Resulünün gerçek sünnetine geri dönmek suretiyle -ki Ehlibeyt imamlarıdır- kendi durumlarını düzeltmeleri gerekmektedir. Tabii Ehl-i Sünnet aynı zamanda diğer bir hadis kaynağı olan sahabeyi de bir kenara bırakmamalıdır.

Mukayeseli hadis çalışmalarının canlandırılması çok yerinde ve iyi olacaktır. Böylece Ehlibeyt imamları kanalıyla gelen Şia hadislerinin çoğunu oluşturan vahdetin nass ve içeriği ile ilgili hadisler ile Ehl-i Sünnetin hadislerinin çoğunluğunu oluşturan sahabe ve tabiin kanalıyla gelen hadislerin karşılaştırılması ve bunlardan yararlanılması bir gereksinimdir.  

6- Yöneticilerin siyasi çıkarları için mezhebi ihtilafları yönlendirmiş olması ihtimali unutulmamalıdır. Siyasetin, mezhebi ihtilafların oluşmasında ve nihayetinde de ilişkilerin kesilme noktasına gelmesindeki rolü iyi ve derin bir şekilde incelenmelidir. Yöneticilerin ve ailelerinin siyasi çıkarları, siyasi parti ve grupların hadis rivayeti ve tefsiri ile fıkıhtaki etkileri incelenmeli ve hurafelerin İslami metinlerin içine sokulması ayrıntılı bir şekilde araştırılmalıdır. Bu tür düşüncelerin Kur’an ve sünnetten çıkarılan İslam düşüncesinin bir parçası olmadığı ve bunların siyasi eğilimlerin yansımaları olduğu ve hiçbir şekilde Kur’an ve Sünnetten alınmadıkları iyice açıklığa kavuşturulacak şekilde bu iş yapılmalıdır.

Burada vahdete ulaşmanın bir örneği ve modeli olarak Ehlibeytin yöntemine bakmamız gerekmektedir. Onlar vahdeti kutsal kabul ediyorlardı ve bu konuda gevşekliği hiçbir şekilde caiz görmüyorlardı. Bizim de kitaplarımızda işaret ettiğimiz gibi, Ehlibeyt ne zaman vahdet akla gelirse onu korumak için ayaklanıyordu. Bu, Ehlibeyt’in başından sonuna kadar bağlı olduğu bir yöntemdi. İktidar ve güç meselesi ortaya çıkıp bu vahdet ile karşı karşıya geldiğinde onlar güce karşı vahdeti seçtiler ve her durumda bunu korudular. Ehlibeyt imamları vahdet ve İslam birliği için kendi siyasi haklarından bile vazgeçmişlerdir. Örneğin İmam Zeynelabidin’den rivayet edilen pek çok hadiste ve bilhassa Sahifeyi Seccadiye’deki dualarında bu konu ısrarla dile getirilmiştir.

Vahdet ile Ülkesel ve Bölgesel Sistemler

Bu çerçevede vahdetle ilgili çok önemli bir mesele gündeme gelmektedir. Vahdet farklı toplumlara has olan milli ve ulusal sistemlerin ortadan kaldırılması anlamına gelmez. Çünkü bu teoride vahdetle çelişmeyen bir çeşit çoğulculuk göz önünde bulundurulmuştur. Nitekim Ehlibeytin bu konudaki tutum ve tarzı kendi içinde bir çeşit siyasi ve nizami çoğulculuğu barındırmakla beraber kapsamlı ve kuşatıcı bir vahdetin koruyuculuğunu da yapmaktadır. Bu doğrultuda Allah’u Tealanın Kur’an-ı Kerimde beyan ettiği ve Allah Resulü (s.a.a) ile Ehlibeyt’in İslami toplumlarda uyguladıkları İslami takiyeye işaret edilebilir.

Mezhebi, kelami ve fıkhi ihtilaflar siyasi durumlarda kullanılan etkili birer araca dönüştüklerinde Ehlibeyt imamları vahdeti korumak için takiyyeye sarılmışlardır. Eğer bu ilke imamların siyasi ve sosyal durumlarına hakim olmasaydı kesinlikle günümüzde var olan ihtilaflardan çok daha fazla ihtilaf ve ayrılık İslami toplumlara hakim olacaktı. Keza ayrılık ve ihtilaf dönemlerinde İslami toplumların ortaya koydukları kazanımlardan yararlanmak imkansız hale gelecekti. Nitekim takiyye ilkesi daha çok zayıflık ve ihtilaf dönemlerinde İslam ümmetini dağılmaktan korumak için ortaya konulmuştur.

Vahdet ve Yakınlaşma Cemiyeti

“Vahdet ve yakınlaşma kurulu” kuruluş belgesi aşağıdaki temeller üzerine inşa edilmiştir.

1. Bütün Müslümanlar onların birliğini gerçekleştiren kapsamlı usul ve ilkeler üzerinde ittifak etmektedirler. Bu esaslar doğrultusunda ümmetin dünyası somutlaşmış ve ümmet kavramı şekillenmiştir. Bütün Müslümanların iman ettiği ve bunlara bağlı olmayı kabul ettikleri sabit ilkeler İslam’ın esasını oluşturmaktadır. Bu ilkelere inanan ve bunlara göre yaşayan kişiye de Müslüman denilmektedir. İslam’ın özünü oluşturduklarından bunları inkar edenlere Müslüman denilemez. Bu, bütün Müslümanlar tarafından kabul edilen bir durum olup İslam ümmetinin sosyal ve siyasi yapılanmasının birlik ve vahdet ekseninde gerçekleşmesi gerektiğini açıklığa kavuşturur. Bizler kaybolmuş ve mevhum bir vahdet ve birlik için uğraşmıyoruz. Bizim çabamız gerçek ve canlı olan bu vahdeti Müslümanların yerel, bölgesel ve evrensel yaşamlarında hayata geçirmektir. Bu, - diğer ilkeler gibi daha sonra zikredilecek ilk temeldir- bütün zeminlerde özellikle de fıkıh ve kültürel oluşumlarda İslam ümmetinin liderleri tarafından göz önünde bulundurulmalıdır.

2. Farklı mezhebi yaklaşımlar ve eğilimler, beşer fıtratıyla uyumlu olan ve dünyanın medeniyet ve kültür tarihinde görülen olgulardır. Biz mezheplere bağlılığı, bunun fıkhi anlamıyla, İslam ümmetinin parça parça olması olarak anlamıyoruz. Ak­sine bunu, anlama ve idrak etmenin doğasından kaynaklanan bir ihtilaf ve eğilim olarak görmekteyiz. Bunlar kapsamlı bir çerçevenin içinde gerçekleşen farklılıklardır. Mezhebi ihtilaflar doğal şeylerdir ve Kitap ve Sünnetin zahirinden hüküm çıkar­mak için yapılan içtihatlardan kaynaklanmaktadır. Ayrılık ve ihtilafların özü çağımızda bu şekilde anlaşılması ve kabul edilmesi gerekmektedir. Akli ve kültürel konulardaki ihtilaf ve ayrılıklar, hakikatin anlaşılmasından ortaya çıkmaktadır. Bu yüzden de bundan vatandaşların devletle olan ilişkilerini anlat­mak için siyasi kavramlar olarak bahsetmemek gerekir.

Siyasi bazı mülahazaların eski ihtilaflardan kaynaklanıyor olması mümkündür. Ama o dönemler geride kaldı ve bu ihtilaf ve ayrılıkların illet ve sebepleri de ortadan kalkmıştır. Bugün bütün ihtilafların fıkhi yöntemler ile Kitap ve Sünnetin zahirin­den hüküm çıkarılmasında meydana gelen olgular olarak kabul edilmesi ve bu alanla sınırlandırılması gerekir. Her mezhep diğer mezhepler karşısında tam bir meşruiyete sahiptir. Bu mezheplerin takipçilerinin de Müslüman olarak ümmet içinde ve içinde yaşadıkları toplumlarda Müslüman olmanın gerektir­diği bütün hak ve özgürlüklere sahip olmalı ve bu şekilde resmen tanınmalıdırlar. Azınlık ya da çoğunluk olduklarına bakmadan mezheplerin sahip olduğu bütün ayrıcalıklar onları da içine almalıdır. Aslında mezhebi farklılıklarla Müslümanla­rın çoğunluk ve azınlık diye ayrılmaları doğru değildir. Bütün inançlarının saygın olması ve azınlık olmaları onların daha az hak ve özgürlüklere sahip olmasına sebep olmamalıdır. Bunla­rın İslam ümmeti içinde sosyal, iktisadi ve siyasi alanlarda di­ğer mezheplerin sahip olduğu bütün haklara sahip olması gere­kir.

3. Her mezhebin yöntemini, inançsal ve fıkhi esaslarını anlamak için başvurulması gereken temel kaynaklar, bu mezheplerin ileri gelen otoriteleri tarafından kabul edilen temel kitap ve eserlerdir. Dolayısıyla bu mezhepler hakkında değerlendirme yapmak için şaz ve nadir olan görüş ile bu mez­heplerin muhalif ve düşmanlarının inançlarına bakılmamalıdır. Bu yüzden de şaz olan tefsir ve yorumlara dayanarak herhangi bir mezhebin aleyhinde herhangi bir hükümde bulunmamak gerekir. Aksine bu konularda herhangi bir şeyi ispat ve geçersiz kılmak için bu mezhebin otoritelerinin tefsir ve tevillerine baş­vurulmalıdır. Diğer bir ifadeyle başka bir mezhebin inanç ve içtihatları diğer mezhepler hakkında fikir sahibi olmak için kay­nak olarak kullanılmamalıdır.

4. Müslüman mezhepler arasında propaganda ve tebliğ yap­mak haramdır. Dolayısıyla Şiaların diğer İslami mezheplerin taraftarları arasında Şialığa davet için çalışmaları caiz de­ğildir. Hiçbir mezhep genel olarak diğer mezheplerin takipçileri arasında tebliği bir çalışma ve faaliyet içerisine girmemelidir. Aynı şekilde Sünniler de inançsal bir teşekkül olarak Şialar arasında mezhebi çalışmalar yapmamalıdırlar. Ama bir mezhepten başka bir mezhebe kişisel geçişler ferdi olgular­dır ve onun diğer mezhebin ilkelerinin daha doğru olduğuna inanmasına bağlıdır ki araştırma ve düşünme sonucu elde edil­miştir. Eğer bir Müslüman bir mezhepten başka bir mezhebe geçmek için bir karar aldıysa onun bu isteği ve kararı saygındır ve ona bundan sonra seçtiği bu mezhebinin hükümlerinin uy­gulanması gerekir.

İçtihat Kapısının Açılması

Son dönemde Müslümanlar arasında hakim olan eğilim; içtihat kapısının açılması yönünde olmuştur. Bu durum övülmeye ve taktir edilmeye fazlasıyla layıktır. Her şeye rağmen içtihadın bütün alim ve düşünürler tarafında mezheplerinin ilkeleri ışığında gerçekleştiğini görüyoruz. Yani her mezhebin öncü ve fakihleri kendi fıkhi mezheplerinin usul ve kuralları dairesinde içtihat etmektedirler. Bu, beğenilecek bir iştir ama vahdet ve mezheplerin yakınlaşması amacına hizmet etmemektedir. Sadece mezhep içi fikri can­lanma ve gelişmeye sebep olmaktadır.

Biz mezheplerin yakınlaşması ve İslam ümmetinin birliği ve bunun köklü hale getirilmesi için Müslüman düşünürleri bütün mezhepleri kapsayacak mutlak bir içtihat yöntemi geliştirmeye davet ediyoruz. Bu hedefe ulaşabilmek için bütün Müslümanların uygulamalı fıkıh ilmi alanında çalışmalar yapmaları keza bu doğrultuda her kesimden düşünürlerin katılacağı ilmi toplantılar düzenlemeleri gerekmektedir. Böylece bütün mezhepler içinde çok değerli fakihler yetişecek ve içtihat mekanizması da oldukça güçlenecektir. İki zeminde yapılacak içtihada sahip olmamız gerekir ki bunlardan biri; her mezhebin ihtiyaçlarına cevap verebilecek ve bir mezhebe has olan içtihatlar ikincisi ise İslam ümmetinin ihtiyaçlarını karşılayan mutlak ve genel içtihatlardır. Bu iki içtihatla ümmetin yaşadığı sorunların çoğuna cevap verilebilir. Bu çerçevede bütün çalışmaların ilmi ve İslam birliği ve mezheplerin yakınlaşması doğrultusunda yapılması ve bu yönde fıkhi yöntemlerin tesis edilmesi gerekmektedir. Bu iş günümüzde bir yere kadar so­nuçlanmış ve bu hususta Müslümanlar arasında ilmi konferanslar ve semi­nerler düzenlenmeye başlamıştır. Ama bizim beklenti ve umu­dumuz daimi kurum ve kuruluşlar vesilesiyle çalışma ve araştırmalar yapılarak birlik ve yakınlaşma düşüncesinin köklü ve kalıcı hale getirilmesidir. Biraz önce işaret edilen fıkhi toplulukların oluşmaya başlaması bu çalışmaların en somut sonuçlarından biridir.  

Burada büyük Şia otoritesi olan Ayetullah el-Uzma Burucerdi’den çok önemli bir söz nakletmemiz yerinde ola­caktır. Şöyle buyurmaktadır: “Şia’nın inancı iki te­mel üzerine bina edilmiştir. İlki; Ali İbn Ebi Talib ve ondan sonra gelen imamların imametine inanmakla beraber Hz. Ali’nin ilk halife olması gerektiğine inanmak. İkincisi ise Ehlibeyt imamlarının insanların bütün sorunlarının çözümünde başvurulması gereken otoriteler ola­rak kabul edilmesi ve peygamberin sünnetine binaen bütün fıkhi ahkamın ortaya koyucuları olarak kabul edilmesidir. Nitekim Allah Resulü (s.a.a) sıkaleyn hadisinde bunu bildirmiş ve şöyle buyurmuştur: “Size iki değerli şey bırakı­yorum. Biri Allah’ın kitabı diğeri de ıtretim yani Ehlibeytim’dir.”

Günümüzde hilafet meselesinin gündeme getirilmesinin hiçbir anlamı yoktur. Zira bir zorunluluk olmadan bu konu­lardan bahsetmek doğru değildir. Sadece Müslü­manlar arasında ihtilaflar çıkmasına neden olacak bir meseledir. Başka bir ifade ile bu, ta­rihi bir mesele olduğu için bugün bununla uğraşmanın hiçbir anlamı ve faydası yoktur. Ama Ehlibeyt imamlarının fıkhi ve ilmi merciler olmasına ge­lince bu olgu belli bir dönem ve mekana has değildir. Bizim imamet konusunda asıl bu meseleye eğilmemiz ve bu hususta ısrarcı olmamız gerekir. Ancak ilk konu yani imamların yönetimi konusunda artık susmamız gerekir. Bu yoldan gidildiği taktirde Şia olmaya da herhangi bir zarar bulaşmaz.”

Bu büyük Şia aliminin bu sözleri birlik ve vahdet açısından söylen­miş ve mezheplerin yakınlaşması düşüncesine hizmet eden sözlerdir. Bu bakış açısı ve teori bizim İslam ümmetine sunduğumuz birlik ve yakınlaşma projesine büyük katkı sunmakta ve hizmette bu­lunmaktadır.

5. Genel olarak İslam dünyası ve özel olarak da Müslüman ülkelerde bulunan Müslümanlar mezhebi ihtilaf ve ayrı­lıklar yüzünden herhangi bir mezhebin taraftarlarını azınlık olarak gö­rmemelidirler. Böyle bir sebep bahane gösterilerek temel hak ve özgürlüklerinden mahrum bırakılmamalıdırlar Aksine bütün Müslümanların eşit bir şekilde vatandaşlık hukukundan yararlanmaları ve bunun ge­rektirdiği görev ve yükümlülükleri de birlikte yerine getirmeleri gerekir.

İmamiye Şialarının inançlarının incelenmesi durumunda onlarında ger­çekten ehli cemaatten oldukları görülecektir. Çünkü Müslü­manlar arasında tefrika ve ayrılık çıkarılmasına hiçbir zaman cevaz vermemişlerdir. Her zaman şüpheye mahal bırakma­yacak bir şekilde vahdetten yana tavır almışlardır. Şialar Müslümanlar arasında fitne ve fesat çıkarabilecek şeyler­den ve davranışlardan kaçınılması gerektiğine dair derin ve sağlam bir inanca sahiptirler. Ehlibeyt imamlarının fitne ve fesat ateşinin bütün şiddetiyle yandığı dönemlerdeki tavırları ve duruşları bunlardan uzak durulması ve bu fitnenin taraflarıyla hiçbir bir şekilde işbirliği yapılmaması yönündeydi. Aynı şe­kilde halkı yöneten tağuti yönetimlerle de hiçbir zaman işbirliği yapmamışlardır. Ama onların fitne ve tağuti yönetimler karşı­sındaki bu tavırları ümmetten kaçma ve bir kenarda uzlete çe­kilme ile sonuçlanmadı. Aksine sürekli ümmetin içinde bulunarak fitne ve tefrikadan uzak durma yöntemini be­nimsediler.

Dolayısıyla bu alan ve konularda Şia’yı Ehl-i Sünnet’ten ayrı bir grup olarak değerlendiremeyiz.

Burada üzerinde durulması gereken önemli bir nokta vardır. Bu da; İslami mezheplerin Ehl-i Sünnet içerisinde Hanefi, Maliki, Şafii ve Hanbeli diye isimlendirilmeleri sadece nebevi sünnetin takip edilmesi anlamına gelmediğidir. Ak­sine bu isimlendirmenin bundan çok daha geniş ve bütün geçmişi içine alan bir içeriği de bulunmaktadır. Yani bunlar geçmiş alimleri ve onlardan kalan fıkhi ve fikri mirası bütün geçmişi kapsayacak şekilde takip etmektedirler. Bu yüzden Müslümanların bütün işlerine saygı göstermektedirler. Sahabe ve tabiinin söz ve davranışlarının delil ol­masının da böyle derin ve anlamlı bir yönü bulunmaktadır. Bu kuşatıcı bakış açısının bütün yönleriyle geliştirilmesi ge­rekmektedir.

Şiaların birini Müslüman kabul etmesinin ilkesi ve sebebi; o ki­şinin şehadeteyni getirmesidir. Şialar da Ehl-i Sünnet gibi imanın artıp azalacağına inanmakta ve ehl-i kıblenin kanını dökmeyi haram bilmektedirler. Dolayısıyla İslami hükümleri bütün kıble ehli için ge­çerli kabul etmektedirler. Buradaki tek şart bütün Müs­lümanların kabul ettiği gibi şehadeteyne aykırı olan herhangi bir davranış ve sözün sadır olmamasıdır. Bu durumda şehadeteyni getiren herkes Müslüman’dır. Zira İslam ve Müslüman olma iddiasında bulunan herkesin İs­lam’ın bütün hükümlerini bireysel hayatında yerine ge­tirmesi olası olduğu gibi günah olduğunu bilmek şartıyla bunların hiçbi­rine uymaması da mümkündür. İslami hükümlere uymak isteyen kimse Müslümanlar arasında yaygın olan fıkhi mekteplerden birine uygun amellerini yerine getirmesi gerekir. Ancak bir kimse Dürzî veya bazı batıni fırkalar gibi yaygın fıkhi mektep ve yöntemlere aykırı hareket eder ve şeriatın bu olduğu iddiasında bulunursa bu kimsenin İslam ve Müslümanlık iddiaların­dan şek ve şüphe etmek gerekir.

Şia İslam’ı ka­palı ve sınırlı bir din anlayışı olmayıp açık ve dinamik bir din anlayışıdır. Bu yüzden Şia mezhebi sadece imamet ve masumiyet hakkında farklı inançları olan bir fırka olarak görülmemelidir. Bu açık ve dinamik din anlayışı bütün Müslümanların hayatını dü­zene koyar ve şehadeteyni getiren ister Şia, Eşairi, Mutezili ve Maturidi olsun herkese sevgi ve muhabbetle karşılık verir.

[1] Ali İmran, 103

[2] Ali İmran, 105

[3] Enam, 153

[4] Enfal, 46

[5] Saff, 4

[6] Enfal, 60

[7] Nisa, 88

[8] Hucurat, 9

[9] Mucem’ul-Rical, Ayetullah Hui, c. 1, s. 149

[10] Mümtehine, 8-9