Alleme Meclisi (1037- 1110 veya 1111) tarafından kaleme alınan Biharu’l Envaru’l Camiatu Li-Dureri Ahbari’l Eimmeti’l Ahter, (Arapça: بِحارُالاَنوار الجامِعَةُ لِدُرَرِ أخبارِ الأئمةِ الأطهار) kitabı, Şia’nın en büyük hadis külliyatıdır.

Şia’nın öğreti ve maarifini barından bu ansiklopedik kitabın telifi, 36 yıl sürmüştür. Allame Meclisi’nin öğrencilerinden oluşan bir grup bu konuda ona yardımcı olmuştur.

Müellif kitabını 25 genel konu üzerinde tasarlamış ve onu 25 ciltte tamamlamıştır. Her ciltte konu ile ilintili alt başlıkları çeşitli baplarda bir araya getirmiştir. Her babın başında ilk olarak konuyla ilgili ayetleri zikretmiş ve tefsirini yapmıştır. Sonraki aşmada ise konuyla alakalı hadisleri nakletmiştir.

Kitap, “kitabu’l Akıl ve Cehl” (Akıl ve cehalet kitabı) unvanı ile başlamış ve sırasıyla Teoloji (Allah’ı tanıma), tevhit, İlahi adalet ve Peygamberler tarihi ile devam etmiştir. 110 ciltlik baskısının 15. Cildinden 53. Cildine kadarki bölümü Hz. Resulü Kibriya (s.a.a), Hz. Zehra ve Şia İmamlarının (a.s) yaşamı ve faziletlerinden oluşmaktadır.

Şia İmamlarından (a.s) nakledilen rivayetlerin çeşitli senetlerle nakledilmesi, konuların kategorilere ayırılması, bir çok rivayetin şerh edilerek açıklanması, kelam, tarih, fıkıh, tefsir, ahlak, hadis ve sözlük olarak çeşitli araştırmalara tabi tutulmasından dolayı bu kitap her daim yüce bir makama sahip olmuştur. Hacminin çokluğuna rağmen, telif olduğu günden itibaren hatlı nüshaları çok defalar yazılmış ve matbaa ve baskı sanayisinin yaygınlık kazanmasıyla kitabın tamamı veya bazı bölümleri defalarca basılmıştır.

Kitabın çeşitli ciltleri ayrı ayrı olarak Farsçaya tercüme edilerek basılmıştır. Kitabın en meşhur tercümesi 25 ciltlik baskısının 13. Cildi “Mehdi Mavud (a.f)” adıyla İmam Mehdi (a.f) konusuyla basılmıştır.

Biharu’l Envar’ın yazılımı da araştırmacıların kitabın konularına rahat bir şekilde ulaşabilmeleri için üretilerek yayınlanmıştır.

Müellif Hakkında

Allame Meclisi veya ikinci Meclisi diye meşhur olan Muhammed Bakır b. Muhammed Taki b. El-Maksud Ali el-Meclisi, tanınmış fakihlerden ve ünlü muhaddislerdendir. Safavilerin asrında Şia’nın nüfuz sahiplerinden ve hadis külliyatı Biharu’l Envar’ın sahibidir.

Kitabın Yazılma Nedeni

Allame Meclisi, Biharu’l Envar kitabının önsüzünde kitabı telif etme motivasyonunu şu şekilde dile getirmektedir: Kitabın telif nedeni şudur ki ben çeşitli ilimlerin öğrenilmesinde hırslıydım ve ömrümün bir bölümünü çeşitli ilimlerin öğrenilmesinde harcadıktan ve bu ilimlerin semere ve amacını düşündükten sonra anladım ki ilim yalnızca vahiy çeşmesinden ve Ehlibeytin rivayetlerinden hâsıl olmaktadır ve ahirette yalnızca bu ilim faydalı olacaktır. Bundan dolayı, Masumların (a.s) hadis ve rivayetlerini bir araya getirerek derledim.1

Başka bir nedeni ise Allame Meclisi, Biharu’l Envar kitabında zamanla ve Kutub-u Erbaa’ya (Şia’nın dör ana kitabı) olan aşırı ilgi nedeniyle mahcur olmuş veya fasitlerin garazlı yaklaşımları, cahillerin önemsemezliği ve Ehlibeyt (a.s) muhaliflerinin varlığı nedeniyle yok olmak üzere olan başka kitapların peşine düşmüştür.2 Allame Meclisi şöyle demektedir: Böyle bir kitap şu ana kadar Amme (Sünni) ve Hassa da (Şia) yazılmamıştır ve bir kişi bile bu konuda benden öne geçmemiştir. Ümidim bu kitabın Al-i Muhammed’in Kaimi’nin (İmam Mehdi) kıyamına kadar, fazillerin, ilim taliplerinin mercii ve Tahir İmamların (a.s) ilimlerini tahsil etmek isteyen tüm araştırmacılar için kaynak kitabı olmasıdır.3

Nasıl Telif Edilmiştir ve Özellikleri Nelerdir

Allame Meclisi, kitapların ve farklı nüshaların tespit edilmesi için çok sayıdaki öğrencisini çeşitli ülke ve şehirlere göndermiştir.4 Bu alanda oldukça çok zahmetler çekmiştir. Hatta Yemen’de olduğu sanılan İbn Babaveyh’in “Medinetü’l İlm” kitabını elde etmek için bir grubu çok sayıda hediye ile birlikte oranın hâkiminin yanına göndermiştir.5 Kitapların bir araya getirilmesinin ardından Biharu’l Envar’ın yazılmasına hicretin 1071’inde başlanmış ve 1106 yılında tamamlanmıştır. Kitabın tamamlanması tam olarak 36 yıl sürmüştür. Biharu’l Envar’ın yazılmasında Allame Meclisi: Mirza Abdullah Efendi, Mir Muhammed Slaih Hatun Abadi, Molla Abdullah b. Nurettin bahreyni, Seyyid Nimetullah Cezairi… gibi öğrencilerinden yararlanmıştır. Kitabın tam olarak bitişi, Allame Meclisi’nin ölümünden sonra öğrencileri tarafından kitabın temize çekilerek yazılmasıyla sona ermiştir.6

Kendisi tam bir ihata ile işin tüm aşamalarına koşmakta, öğrencileri ise konuları bir araya getirerek, ayet, hadis ve onun tarafından tasarlanan başlıkları yazmaktaydılar. Metin, senet… aynı şekilde kitabın düzenlenmesi yine onun tarafından yapılmaktaydı.7

Biharu’l Envar’ın yazılmasında, kitabın her cildi için başlıklar seçmekte ve her başlık altında uygun bapları düzenlemekteydi. Müellif, her baba Kur’an-ı Kerim’den ayetlerle –konuyla ilintili olan sarih ayetleri veya çeşitli tarihi, hadisi ve tefsiri görüşleri zikretmekteydi- başlamakta, sonra müfessirlerin görüşlerini (genellikle Emini İslam Tabersi (mecmeu’l Beyan) ve Fahri Razi’den (Sünni yazar) yararlanmıştır) gerektiği miktarda nakletmekte ve sonra konuyla ilgili hadisleri, senedi ile birlikte numarasıyla birlikte zikretmiştir. Bazen hadisin bir bölümünü nakletmiş ve hadisin tamamını uygun gördüğü konuyla birlikte getirmiştir (bazen de Bihar’daki hadisin asli yerine işaret etmiştir). Aynı şekilde gerek gördüğünde, hadisin anlamını da açıklamıştır. Bu açıklamalar, öğrencileri tarafından temize çekilen Bihar’larda yer almamaktadır.

Allame Meclisi her ne kadar Bihar’ın telifinde –ömrünün ikinci yarısını verdiği bu eseri ilmi kariyerini bitirdikten ve çok sayıda bilimsel kitap kaleme aldıktan sonra yazmıştır- bazı fazıl insanlardan yararlanmış olsa ve Safavi hükümetinin mali yardım ve kolaylıklarından istifade etmiş olsa da kaynakları bir araya getirme imkânına sahipti. Elde olan nüshaların tanıklığına göre işin temelini bizzat kendisi yapmıştır.

Kitabın İtibar ve Güveni

Ağa Bozorg Tahrani şöyle demektedir: Biharu’l Envar kitabı, cami ve kapsayıcı bir kitaptır. Ehlibeytin (aleyhimu’s selam) haber ve hadislerini içermektedir. Ondan daha üstün bir araştırma bulunamaz. Söylenmesi gerekir ki böyle bir kitap ne geçmişte ve ne de gelecekte yazılacaktır.8

İmam Humeyni (r.a) şöyle yazmaktadır: Biharu’l Envar, büyük muhaddis ve alim Muhammed Bakır Meclisi’nin eseredir. Yaklaşık olarak 400 kitap ve risaleyi kapsamaktadır. Biharu’l Envar’ın kendisi bir kütüphanedir. Kitabın musannifi, bir çok hadis kitabının küçük olması ve zamanla ortadan kaybolma olasılığı ve yok olabileceğini gördüğü için bu kitabın telifini yapmıştır.9

Allame Tabatabai de şöyle tasrih etmektedir: Bihar kitabı, rivayet ve hadislerin bir araya getirilmesi açısından Şia’nın en üstün ansiklopedilerinden birisidir. Kitabın kategorilere ve bölümlere ayrılması ve konularla ilintili ayetlerin beyan edilmesi müellifin zevkinin olağan üstü olduğunu göstermektedir. Allame Meclisi bu ameli ile din ve Ehlibeytin (a.s) eserlerini diriltmiştir.10

Biharu’l Envar’ın Kaynakları

Allame Meclisi, kitabın başında Şia kaynaklarından 387 kitap ve 25 yazarın adını zikretmiştir. Kendisi delil olması ve Şia rivayetlerini teyit etmek için Sünni kaynaklardan da yararlanmıştır. Allame Meclisi’nin bu şekilde yararlandığı Sünni kitaplarının sayısı 85’i bulmaktadır. Biharu’l Envar’ın yazılmasında sözlük ve şerh kitaplarından da yararlanmış ve ayrıca kitabın telifi sırasında kaynakların isimlerini tek tek zikretmiştir.11

Biharu’l Envar’ın Konumu

Biharu’l Envar’ın yerini incelemek için Allame Meclisi’nden sonraki dönemlere gitmek gerekir. Bunun için aşağıdaki noktalara dikkat edilmelidir:

İlk olarak, müellifin Şia’nın Kutub-u Erbaa (Şia’nın dört asli) kitabından az yararlanması, kitabın fıkhi olarak daha az önem verilmesine neden olmuştur. Halbuki buna karşın Şia kültürü alanında öteki konulardaki tam hakimiyeti ve oldukça vazıh açıklamalarına rağmen kendisinden sonra fıkıh alanında (yalnızca fıkıh alanında) yaygın bir kaynak sayılmamıştır.

İkinci olarak, felsefi bakış açısıyla, Allame’nin hadislerin açıklama ve analizinde yaptığı açıklamalar daha çok yaygın hadislerden yararlanması ve hatta akli yerlerde bile bazen kelam gereçlerinden istifade etmesi, yani felsefeden değil de nakil ve zavahirden yararlanmasından dolayı bazı şerh ve noktalar tam bir dikkate haiz değildir.   

Kitabın Unvanları

Aşağıda kitapların unvanları litografi (25 ciltlik taş baskı) ve bugünkü basımı (110 ciltlik) ile verilmiştir:

# (1 ve 2. Cilt) Kitabu’l Akl ve’l Cehl; Akıl ve Cehil kitabı, ilim ve ulemanın fazileti ve sınıfları, haberin hücciyeti ve kıyasın kınanması kitabın kapsamlı mukaddimesi ile 40 bapta ele alınmıştır.

# (3 ve 4. Ciltler) Kitabu’t Tevhid ve’s Sıfat ve’l Esmau’l Hüsna; tevhit, Allah’ın sıfatları, güzel isimleri, Tevhid-i Mufazzal, Risale-i Ehlilece’yi de içine alan 31 bap.

# (5 ve 8. Ciltler) Kitabu’l Adl ve’l Meşiye ve’l İradet ve’l Kaza ve’l Kader; Adalet, meşiet, irade, kaza, kadar, hidayet, delalet, imtihan, tıynet, misak, tövbe ilelu’l Ahkam, Ölümün öncesi ve sonrasını içeren toplam 59 bap.

# (9 ve 10. Ciltler) Kitabu’l İhticacat ve’l Münazarat; İhticaclar ve münazaralar 83 bapta ele alınmıştır.

# (11’den 14. Cilde kadar) Kitabu fi Ehvali’l Enbiya ve Kısasuhum; Peygamberlerin yaşamı ve hayatı 82 bapta ele alınmıştır.

# (15’den 22. Cilde kadar) Kitabu fi Ehvali Nebiuna’l Ekrem (s.a.a) ve Ehvali cümleti min abaihi; Hz. Peygamber Ekrem’in (s.a.a) hayatı, bazı dedelerinin yaşam öyküsü, Mucize hakikatinin şerhi, Kur’an icazının keyfiyeti, Ebu Zer Gaffari, Salman Farisi, Ammar, Mikdat ve öteki bazı büyük sahabelerin hayatlarını içeren konular 72 bapta ele alınmıştır.

# (23’den 27. Cilde kadar) Kitabu fi müşterakat Ehvali’l Eimme (a.s); İmamların (a.s) yaşamlarının müşterek noktaları, imametin şartları, velayetin niteliği, önceki peygamberlere olan üstünlükleri ve garibe noktalar, onları sevmenin sevabı, onların zürriyetlerinin fazileti ve bazı ulemaların münazaralarından oluşan konular 150 bapta incelenmiştir.

# (28’den 34. Cilde kadar) Kitabu fi’l Fiten bade’n Nebi (s.a.a), Peygamber efendimizden sonra ortaya çıkan fitneler, halifelerin siyreti, onların zamanında yaşananlar, Cemel, Sıffin, Nehrevan savaşları, Muaviye’nin Irak bölgelerindeki yağmaları, Müminlerin Emiri Hz. Ali’nin (a.s) bazı ashabının özellikleri, İmam Ali’ye mensup şiirlerin bazılarının şerhi ve yine o imama ait bazı mektupların şerh edilmesi 62 bapta ele alınmıştır.

# (35’den 42. Cilde kadar) Kitabu fi ehvali Emiru’l Müminin (a.s) min veladetihi ile şehadetihi; Müminlerin Emiri Hz. Ali’nin doğumundan şehadetine kadarki yaşamı, İmamın babası Ebu Talib’in yaşamı ve imanı, İmamın bazı ashabı ve İmamların imametlikleri konusunda nakledilen bazı hadisleri de içine alan konular 128 bapta incelenmiştir.

# (43’den 45. Cilde kadar) Kitabu fi ehvali Seyyideti’n Nisa (s.a) ve’l İmameyni’l Humameyni’l Hasanu’l Mucteba (a.s) ve Ebi Abdullahu’l Hüseyin (a.s); Hz. Fatıma, Hz. İmam Hasan ve Hz. İmam Hüseyin’in (a.s) yaşamları, Muhtar Sakafi’nin çıkışı ve Kerbela’nın öcünü alması gibi konular 50 bapta ele alınmıştır.

# (46’dan 48. Cilde kadar) Kitabu fi ehvali’l Eimmeti’l Erbaa bade’l Hüseyin (a.s); İmam Hüseyin’den (a.s) sonra İmam Zeynel Abidin, İmam Muhammed Bakır, İmam Cafer Sadık ve İmam Musa Kazım’dan (a.s) oluşan dört imamın hayatı ve onların bazı ashap ve cemaatlerini içeren 46 bap.

# (49 ve 50 ciltler) Kitabu fi ehvali’l Eimmeti’l Erbaa kable’l Hüccetü’l Muntazar (a.s); İmam Mehdi’den (a.s) önce yaşamış İmam Rıza, İmam Muhammed Taki, İmam Hadi ve İmam Hasan Askeri’den oluşan dört imamın hayatı ve bazı ashaplarının yaşam öyküleri, 39 bapta değerlendirilmiştir.

# (51’den 53. Cilde kadar) Kitabu fi ehvali’l Hücceti’l Muntazar (a.s); İmam Mehdi’nin (a.s) yaşamı 36 bapta incelenmiştir.

# (57’den 66. Cilde kadar) Kitabu fi’s Sema ve’l Alem; Gökler ve dünyanın kuruluşu, felek, melek, cin, insan, hayvan, unsurlar, av, hayvanların kesilme yöntemleri, yenilenler, içilenler ve ayrıca Tıbbu’n Nebi ve Tıbbu’r Rıza kitaplarını da içeren konular 210 bapta ele alınmıştır.

# (67’den 75. Cilde kadar) Kitabu fi’l İman ve’l Küfr; iman ve küfür üç bölümde ele alınmış; İman ve şartı, Müminlerin sıfatları, onların faziletleri, Şiaların faziletleri ve vasıfları. İkinci olarak: güzel ahlak ve insanların dünya tehlikelerinden korunmasına neden olan şeyler. Üçüncü olarak: küfür ve kısımları, kötü ahlak gibi konular toplam 108 bapta incelenmiştir.

# (76. Cilt) Kitabu’z Ziy ve’l Tecemmul fi’l Adab ve’s Sünnen; Adap ve sünnette süslenme ve ziynet, nezafet, sürme çekmek, koku kullanmak, geceyi ibadetle geçirmek, uyumak, sefer, yasaklananlar ve büyük günahlar, 131 bapta ele alınmıştır.

# (77’den 88. Cilde kadar) Kitabu’r Rovza, nasihat ve hikmetler 73 bapta değerlendirilmiştir.

# (89’dan 91. Cilde kadar) Kitabu fi’t Taharet ve’s Salat; iki bölümde: Taharet altı bölümden oluşmaktadır. İkinci bölüm: namaz yüz altmış bir bapta ele alınmış ve buna ek olarak Şazan b. Cebrail Kummi’nin kitabı “İzahetu’l İlle” kitabı yer almıştır.

# (92 ve 93. Ciltler) Kitabu fi Fezaili’l Kur’an ve’z Zikr; iki bölümdür: Kur’an’ın faziletleri, adabı, sevabı ve mucizeleri. Numani tefsirinin tamamı 130 bapta ele alınmıştır. İkinci bölümde: Zikir ve çeşitleri, duanın adabı ve şartları, hirzler, dertler için dualar ve İdris ve başkalarının sayfaları, 131 bapta incelenmiştir.

# (94’den 96. Cilde kadar) Kitabu fi’z Zekat ve’s Sadak ve’l Humus ve’s Savm; yılın amelleri 122 bapta ele alınmıştır.

# (97’den 100. Cilde kadar) Kitabu fi’l Hac ve’l Umre; Hac ve umre, cihat, Emri bil maruf ve nahyi anil münker konuları, Medine ve başka şehirlerin konumu 84 bapta incelenmiştir.

# (101. Cilt) Kitabu fi’l Mezar; Masum İmamlardan (a.s) nakledilen ziyaretler 64 bapta ele alınmıştır.

# (102 ve 103. Ciltler) Kitabu fi’l Ukud ve’l İykaaat; Akidler ve tek taraflı anlaşlarmalar 130 bapta ele alınmıştır.

# (104. Cilt) Kitabu fi’l Ahkami’ş Şeriyye; Diyat kitabına kadar şeri hükümler 48 bapta değerlendirilmiştir.

# (105’den 110. Cilde kadar) Kitabu fil’l İcazat; icazat ve Şeyh Muntehabuddin Razi’nin fihristinin tamamı, Seyyid Ali Han Medeni’nin “Selafetu’l Asr” kitabının özeti, Seyyid İbn Tavus’un İcazat kitabının başları, Allame Hilli’nin Beni Zühre için olan İcaze Kebire kitabı ve Şehit Evvel, Sani ve başkalarının icaze kitaplarını kapsamaktadır.12

Biharu’l Envar Hakkında Yapılan Araştırmalar

Biharu’l Envar için yazılmış olan en önemli ve meşhur eser Şeyh Abbas Kummi tarafından yazılmış olan “Sefinetu’l Bihar” kitabıdır.

Müstedrekler, Sözlükler ve Fihristler

* Müstedrek Sefinetu’l Bihar, telif: Ali Namazi Şahrudi.

* Maalimu’l Ubber Müstedrek, on sekizinci cilt, telif: Mirza Hüseyin Nuri.

* Müstedrek Mezar Biharu’l Envar, telif: Mirza Hüseyin Nuri.

* Riyazu’l Ebrar Müstedrek İcazat Biharu’l Envar.

* el-Mu’cemu’l Mufehres li-Elfazi Ehadisi Biharu’l Envar.

* el-Mu’cemu’l Mufehres li-Elfazi ebvabı Biharu’l Envar, telif: Kazım Murad hani.

*  Mufehres li-Elfazi Ehadisi Biharu’l Envar, telif: Ali Rıza Berazeş.

* Fihristi ma fi’l Bihar, Seyyid Muhammed b. Ahmed Hüseyin Laihicani.

* Dureru’l Ahbar, Biharu’l Envar’ın tüm fihristi, Seyyid Mehdi b. Seyyid Fazlullah Hicazi.

* Masabihu’l Envar, Biharu’l Envar’ın tüm fihristi, Mirza Muhammed b. Recep Ali Askeri Tahrani.

Karşılaştırmalar ve Bilgiler

* eş-Şafi fi’l Cemi beyni’l Bihar ve’l Vafi, Muhammed Rıza İbn Abdul Muttalip Tebrizi.

* et-Tatbik beyne’s Sefineti ve’l Bihar, Seyyid Cevad Mustafavi.

* Miftahu’l Ebvab li-Kitabi’l Bihar, Şeyh Cevad İsfahani.

* Delilu’l Ayati’l Mufessere ve Esmai’s Suver fi Ahadisi Biharu’l Envar.

* Mürrifi ve reveş istifade ez biharu’l Envar, telif: Hasan Suğra Nadiri.

Tercümeler

* Birinci cildin tercümesi, telif: Şahzade Sultan Muhammed Bülent Ahter Hindi.13

* İkinci cildin tercümesi, Camiu’l Maarif adıyla basılmıştır.14

* Altıncı cildin Farsçaya tercümesi, telif: Habibullah Muhsini Tahrani.15

* Sekizinci cildin tercümesi (fitne kitabı), Muhammed Nasır b. Mevla Abdullah, Allame Meclisi’nin yiyeni.16

* Aynı kitabın bir başka tercümesi “Mecari’l Enhar fi tercümeti Samini’l Bihar” adıyla Mehdi b. Muhammed Şeyh Esterabadi tarafından tercüme edilmiştir.17

* Dokuzuncu cildin tercümesi, Razi b. Muhammed Nasır b. Mevla Abdullah Muhammed Taki İsfahani tarafından yapılmıştır.18

* Onuncu cildin tercümesi, Mir Muhammed Abbas ve Mirza Muhammed Ali Mazenderani tarafından yapılmıştır.19

* Hasan Haştrudi tarafından yapılan tercüme.20

* On üçüncü cildin tercümesi, Mirza Ali Ekber Erumi ve Hasan b. Muhammed Veli Erumi tarafından yapılmıştır.21

* On dördüncü cildin tercümesi “Es-Sema ve’l Alem” başlığı adında Ağa Necefi İsfahani tarafından yapılmıştır.22

* On beşinci cildin tercümesi, Azizullah Attaradi tarafından yapılmıştır.23

* On yedinci cildin tercümesi, “Hakaiku’l Esrar” adıyla yapılmıştır.24

Seçmeler ve Özetlemeler

* Dureru’l Bihar, Mevla Nurettin Muhammed b. Murtaza.

* Envaru’l Bihar, Muhammed b. Muhammed Hadi Naini.

* Telhisu’l Bihar, Mirza Muhammed Sadık Şirazi.

* Hadikatu’l Ezhar fi Telhisi’l Bihar, Mirza Muhammed b. Abdun Nebi Nişaburi.

* Telhisu’l Envar, Ağa Necefi İsfahi diye meşhur Mevla Muhammed Taki.

* Telhisu’l Bihar, Mirza İbrahim b. Hüseyin b. Gaffar Donbali Hoi.

* Dureru’l Bihar, Mevla Muhammed Taki b. Muhammed Hoi.

* Benadiru’l Bihar, Feyzu’l İslam.

* Müntehab Biharu’l Envar, Muhammed Hadi b. Murtaza Kaşani.

Baskıları

Kompani baskısı diye meşhur olan ilk taş baskısı Muhammed Hüseyin Kompani tarafından 25 ciltte gerçekleşmiştir. Diğer baskıları “Daru’l Kutubu’l İslamiye” ve “Alu’l Beyt” tarafından 110 ciltte gerçekleşmiştir.

Dipnotlar

1- Biharu’l Envar, c. 1, s. 2.

2- Biharu’l Envar, c. 1, s. 6.

3- Künye ve Lakaplar, c. 3, s. 147.

4- Nuri, 33.

5- A’yanu’ş Şia, c. 9, s. 183; Lu’lu’l Bahreyn, s. 57.

6- El-Mu’cem, 1/7 ve 8.

7- Ez-Zaria, c. 3, s. 16.

8- Keşfu’l Esrar, s. 319.

9- Mehri Taban, s. 36.

10- Biharu’l Envar, c. 1, s. 6-26.

11- Biharu’l Envar, c. 102, s. 37-44.

12- Ez-Zaria, c. 4, s. 82.

13- Ez-Zaria, c. 3, s. 18.

14- Ez-Zaria, c. 4, s. 107.

15- Biharu’l Envar, c. 102, s. 57.

16- Ez-Zaria, c. 3, s. 20; c. 4. S. 92.

17- Ez-Zaria, c. 3, s. 20.

18- Ez-Zaria, c. 3, s. 20

19- Biharu’l Envar, c. 102, s. 60.

20- Ez-Zaria, c. 3, s. 21.

21- Ez-Zaria, c. 3, s. 21.

22- Şeyh Azizullah Attaradi tarafından basılan eser.

23- Ez-Zaria, c. 3, s. 24.

KAYNAKLAR

* Emin Amuli, Seyyid Muhsin, A’yanu’ş Şia, Beyrut, Daru’t Taarif.

* Tahrani, Ağa Bozorg, ez-Zeria ile Tesanifu’f Şia, Beyrut, Daru’l Adva, h. 1389.

* Kummi, Abbas, El-Kunye ve’l Elkab, Tahran, Mektebetu’s Sadr, 1359.

* Meclisi, Muhammed Bakır, Biharu’l Envar, Beyrut, müesseseu’l Vefa, h. 1403.

* el-Mu’cemu’l Mufehres li-Elfazi Ahahdisi Biharu’l Envar, Kum, k. 1413.

(ABNA)